Na starogrčkom je naziv za Crno more glasio Εύξεινος πόντος (Efksinos pontos – slobodan prevod Gostoljubivo more), a budući da su Stari Grci, tačnije pleme Jonaca, naselilo prostor oko Crnog mora oko 800. godina pre Hrista, on je nazvan bukvalno oblast na Pontu.

Postoje podaci da su Jonci, iz Mileta prvo naselili grad Sinopi nadomak Crnog mora, a u njemu je rođen i čuveni starogrčki filozof Diogen, te se često uz njegovo ime dodaje i iz Siope (gr. Διογένης ὁ Σινωπεύς).

Oblast Ponta se prostirala istočno od najveće reke na području Turske, Kizil, mada je kroz vekove menjala veličinu teritorije u manjoj meri.

Pontski Grci

Iako se oblast Ponta pominjala još u grčkoj mitologiji (Mit o Argonautima: “Do večeri su Argonauti doplovili nadomak obala Bitinije, zemlje na krajnjem severu Propontide, iza koje se već prostiralo Negostoljubivo (današnje Crno) more.”), zvanični podaci navode da je upravo grad Sinop, koji se danas nalazi na području Turske, naseljen od strane Grka iz Mileta, oko 800. godina pre Hrista. Sve dok se grčki trgovci nisu doselili u tu oblast, naziv za Crno more na starogrčkom je bio Αχινός πόντος (Ahinos pontos – što se slobodno prevodi kao Negostoljubivo more), da bi kasnije naziv bio promenjen u “Gostoljubivo more”.

Osim na području Turske, Grci su se naseljavali i duž ostalih crnomorskih država, a podaci o tome se mogu naći u delu Anabaza, u kome Ksenofont iz Atine piše o prisustvu brojnih grčkih doseljenika na područje Male Azije i Ponta.

Najznačajniji je bio grad Trapezunt (gr. Τραπεζούντα), za koji se smatra da je osnovan čak 756. godine pre Hrista. Ono po čemu je još ovaj grad naročito interesantan jeste da je 1520. godine u njemu rođen potonji sultan Sulejman Veličanstveni.

Istorija Ponta

Prema dostupnim informacijama, na čelu ove oblasti se od oko 281. godine pre Hrista nalazio kralj Mitridad Prvi od Ponta. Njegovi naslednici su kasnije ratovali protiv Rimljana, a ujedno su i širili svoju teritoriju, tako da se do 65. godine pre Hrista ova oblast prostirala do Krima.

U narednom periodu je nekadašnja Kraljevina Ponta bila vazal Rimskog carstva, posle čega prostor na Krimu zauzimaju Huni. Ono što je ostalo od nekadašnje Pontske kraljevine biva podeljeno na teritoriju koja je pripala Vizantijskom, odnosno Rimskom carstvu.

Članovi čuvene vizantijske dinastije Komnina su bili rođeni upravo u Pontskoj regiji. Posle 1204. godine, kada je u toku Četvrtog krstaškog rata prvi put pao Konstantinopolj, car Aleksije Prvi Veliki Komnin je osnovao Trapezuntsko carstvo, koje je postojalo sve do 1461. godine i zvanično je poslednja grčka teritorija koja je pala u ruke turskom osvajaču.

Sve do početka Prvog svetskog rata je grčko stanovništvo, koje je u oblasti Ponta bilo većinsko, živelo manje – više normalno. Određeni deo stanovnika je silom prilika čak i primio islam, a ređi su bili slučajevi da su to činili svojom voljom. Tako je bilo sve do 1914. godine.

Genocid nad Pontskim Grcima

U periodu između 1914. i 1923. godine je trajalo sistematsko uništenje hrišćanskog pravoslavnog stanovništva na području Ponta. Izuzev Grka, stradali su i Jermeni, ali i Haldejci, odnosno Sirci ili Asirci.

U periodu 31. avgusta 1876., pa sve do 10. februara 1909. godine je na vlasti u Osmanskom carstvu bio sultan Abdul Hamid Drugi, koji je ostao upamćen kao Crveni sultan, odnosno Veliki Kan. Njegova vladavina se deli na Prvu ustavnu eru i Drugu ustavnu eru. Naime, u doba njegove vladavine je trajao i rat protiv Rusije, a on je 1876. godine, u vreme kada je osmanska vojska vodila rat protiv Srbije i Crne Gore, proglasio ustav i otvorio parlament.

Rat protiv Rusije je završen Sanstefanskim mirom, koji je sklopljen februara meseca 1878. godine, a Osmansko carstvo je moralo da ispuni vrlo nezgodne uslove. Upravo u to doba je sultan Abdul Hamid Drugi zvanično ukinuo ustav, te raspustio parlament i počeo da vlada apsolutistički.

Mnogo problema prati period njegove vladavine, a najznačajniji je taj što je godine 1908. organizovana Mladoturska revolucija, posle koje je počela takozvana Druga ustavna era vladavine ovog sultana.

Zvanično je 31. marta 1909. godine on svrgnut sa vlasti, posle čega dolazi do otvorenog sukoba između stanovnika koji su bili izuzetno konzervativni i onih koji su učestvovali u Mladoturskoj revoluciji, te se zalagali za brojne reforme.

Upravo vrlo brzo nakon izbijanja te revolucije se Osmansko carstvo i raspalo, a 1923. godine prvi predsednik Republike Turske postaje Mustafa Kemal paša Ataturk.

Kako navodi SAJT, od 19. maja 1912. godine se u tadašnjoj turskoj štampi počinju pojavljivati vesti o masakrima grčkog stanovništva u regiji Ponta. Nedugo nakon toga su svi preživeli grčki muškarci, starosti između 21 i 45 godina bili mobilisani, a sve crkve i škole na području Ponta i Male Azije su od 19. maja 1914. godine bile zatvorene, u znak poštovanja prema žrtvama genocida, koji je u prethodnom periodu učinjen.

Istorija beleži podatak da je tokom aprila meseca 1915. godine izvršen takozvani Veliki zločin nad Jermenima, kada je ubijeno od 800 hiljada do milion i 500 hiljada Jermena. Inače je njihov progon trajao id 1894. godine do 1923. i ne postoje precizni podaci o broju ubijenih Jermena, a Turska takođe ne priznaje taj zločin ni dan danas.

Iako su Mladoturci prividno bili za to da na području tadašnjeg Osmanskog carstva svi narodi žive u miru, ono što su oni činili u tom periodu se sasvim kosilo sa tom idejom.

Mada Turska još uvek nije priznala genocid nad Pontskim Grcima, odnosno Jermenima, zvaničan podatak pokazuje da je u periodu između 1914. i 1923. godine stradalo 353 000 Pontskih Grka. Međutim, prema mnogim podacima, broj ubijenih Grka na tom području doseže i do milion.

Tokom juna meseca 1916. godine su mnogi Grci, koji su preživeli brojne masakre pre toga, evakuisani sa obala Crnog mora, tde su krenuli put Grčke. Većina njih je stigla do područja Makedonije, a mahom su naselili deo oko Soluna i grčkog grada Kilkis, ali i Atine, dok podaci pokazuju da danas i u mnogim državama sveta žive Grci koji imaju pontske korene.

Centralni nacionalni komitet Pontskih Grka tokom meseca oktobra u južnoruskom gradu Jekaterinodaru formiran, a već u februaru 1918. godine je pontski grad Trapezunt zauzet od strane osmanske vojske.

Tokom godine je u Marseju održana prva pan – pontska konferencija, a kasnije i u Batumu, u Gruziji, kojom prilikom je zvanično proglašena nezavisnost regije Ponta.

Održana je i konferencija u Parizu, na kojoj se zahtevala nezavisnost ove regije, a Pontski Grci koji su živeli na području Sjedinjenih Američkih Država su o svemu tome obavestili i tadašnjeg predsednika SAD – a, Vudroa Vilsona.

Vladika Hrizostom iz grada Trapezunta je na Pariskoj mirovnoj konferenciji, koja je održana tokom marta 1919. godine govorio o Pontskim Grcima i svemu što se tada dešavalo.

Formiranje Pontsko – ermenske federacije je forsirao Elefterios Venizelos tokom 1919. godine, a krajem juna meseca te godine je izabran i predsednik Saveta Pontskih Grka u Batumu, posle čega su počeli pregovori sa Jermenima, što je krajem godine dovelo do dogovora o podeli celokupne oblasti.

Početkom naredne, 1920. godine je pomenuti vladika u Jerevanu održao zvaničnu konferenciju sa predstavnicima Jermenije, da bi već tokom sledećeg meseca uzeo učešće u toku Londonske konferencije, gde je takođe pominjao problem Pontske regije i Grka, koji u njoj žive i trpe torturu osmanlija. Tu godinu je obeležila i najava Elefteriosa Venizelosa o sporazumu između jermena i Grka iz oblasti Ponta, ali je već tokom novembra u okviru izbora u Grčkoj Venizelos izgubio.

Nastavlja se hapšenje, mučenje i ubijanje Pontskih Grka, kao i njihovo prinudno raseljavanje…

Osmanska vojska je tokom avgusta 1922. godine porazila Grčku, a nekoliko meseci kasnije je u Mudanji sklopljeno primirje. Sve to je dovelo do potpisivanja zvaničnog Ugovora o razmeni stanovništva između Republike Grčke i Turske, što se odigralo 30. januara 1923. godine.

Krajem jula meseca je u švajcarskom gradu Lozana potpisan mir između sila Antante i Turske.

Zabeležen je čak podatak da su Turci u gradu Amasija i njegovoj okolini mučki ubili između 130 i 180 000 Pontskih Grka… Palili su i crkve i škole, u kojima su se nalazili ljudi, kao na primer u gradu Bafra… silovali su i žene i devojke, pa čak i devojčice, a posebno je surov podatak koji je naveden na SAJTU da su male bebe ubijali tako što su njihove glave udarali u zidove. Naravno da je to samo manji deo zločina koje su činili turski vojnici, a zabeležena su i svedočenja preživelih iz kojih se može zaključiti sa kolikom surovošću su oni želeli da istrebe pravoslavno stanovništvo iz regije Ponta.

Preživeli Grci iz oblasti Ponta su deportovani u zemlju, a Turci koji su živeli na području Grčke su bili deportovani u svoju zemlju, u skladu sa Mirovnim sporazumom između Grčke i Turske od 24. jula 1922. godine, kojom prilikom je postignut Sporazum i o razmeni stanovništva.

Pontski Grci danas

Osim na području Grčke, Ponta ima i u Gruziji, zatim na području Australije, Sjedinjenih Američkih Država i Rusije, potom Jermenije i Sirije, ali i u drugim zemljama.

Svake godine, 19. maja se u Grčkoj obeležava Dan sećanja na genocid nad Pontskim Grcima (gr. Ημέρα μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου), a centralna manifestacija je na trgu Sintagma, u Atini, mada se i u mnogim drugim gradovima obeležava sećanje na ovo veliko stradanje grčkog naroda.

Zanimljivosti o Pontima

– u gradu Katerini u Grčkoj postoji Folklorni muzej Ponta (gr. Λαογραφικό Μουσείο Ποντίων Κατερίνης), koji je Pontsko udruženje oblasti Pijerija osnovalo 1990. godine; smešten nadomak gradskog parka, ovaj muzej ima stalnu postavku, a više o tome možete pročitati na SAJTU

– oblast Ponta je od strane Starih Grka naseljena još oko 800. godine pre Hrista

– članovi dinastije Komnina su bili iz ovog područja, a tu je rođen i čuveni grčki filozof Diogen

– Ponti govore specifičnim, pontskim dijalektom, a koji karakteriše primarno drugačiji izgovor većine vokala, zatim pojedinih slova, poput slova ksi i zita i još mnogo toga

– prema starojgrčkoj mitologiji, boginja zemlje Gea je prvo rodila boga neba Urana i boga mora Ponta; da ne bude zabune, navodimo da se boginja Gea posle udala za Urana, pa su tada nastali Titani; vođa Titana je bio Kron, koji je svoju sestru Reu oženio i tek tada su rođeni neki od bogova koji su bili besmrtni, a među njima i Posejdon kao bog mora, dok su svi prethodni bili smrtni

– vlasnik fudbalskog kluba “PAOK”, Ivan Savidis vodi poreklo od Pontskih Grka, koji su bili naseljeni na jugu Gruzije

Autor pojedinih fotografija: Kostas Antoniadis