Ako postoji narod za koji se može reći da je starosedelački na području Balkana, onda su sasvim sigurno to Vlasi.
Nažalost, u zvaničnim istorijskim knjigama se ne vodi mnogo računa o njihovom značaju ne samo za srpski, već i za bugarski i grčki narod, ali i za narod koji živi na području nekadašnje Bivše Jugoslovenske Republike Makedonije, a danas Severne Makedonije, te Rumunije i Albanije.
Ko su Vlasi?
Na području Balkana su tokom drugog veka pre Hrista živela brojna plemena, a primarno Dačani, Tračani, Kelti i Iliri.
Kasnije su to područje zauzeli romanski narodi. Upravo oni su nastojali da romanizuju starosedeoce tog područja, pa je i latinski jezik preovladavao među tim narodima.
A nakon toga su na područje Balkana doseljeni Sloveni.
U 11. veku se prvi put pominje pojam Vlah.
Vizantijski monah Georgije Kedri je načinio svojevrsnu istoriju sveta od postanka, pa do 1057. godine i to u formi anala. U tom jedinstvenom istorijskom sinopsisu su i pomenuti prvi put Vlasi, ali istorijski gledano to delo ne može da se smatra naročito pouzdanim.
Ipak, vizantijski general Jovan I Cimiskije je kao odrednice pominjao Megalovlahiju i Mikrovlahiju, odnosno Veliku i Malu Vlahiju, te je opisao Vlahe kao stanovnike tih područja.
Mahom se danas smatra da su Vlasi starosedeoci Balkana, koji su primarno naseljavali prostor između reka Timok, Morava i Dunav i to više od 2 000 godina.
Pripadnici ovog autohtonog naroda žive danas uglavnom na području Srbije, Rumunije i Grčke, ali i Bugarske, Albanije i današnje Severne Makedonije.
Postoje indicije da su Vlasi direktni potomci Kelta, Tribala i Tračana, kao i Antičkih Makedonaca, koji su vremenom romanizovani.
U replici dokumenta Torna, torna fratra iz 587. godine je navedeno da je lingua latina vulgata, odnosno narodni latinski jezik ustvari vlaški.
Kako su posle podele Rimskog carstva na Istočno i Zapadno, Vlasi živeli na području Vizantije, a u kojoj je službeni jezik bio grčki, očekivano je da su Vlasi taj jezik prihvatili. Međutim, oni i dalje nastavljaju da koriste jedinstvenu varijaciju narodnog latinskog jezika, a u kome izuzev termina iz grčkog i srpskog, možemo primetiti i termine preuzete iz bugarskog i rumunskog jezika.
Podela Vlaha
U osnovi se primećuju 3 osnovne grupacije ovog autohtonog naroda i to:
– Carani
– Ungurjani i
– Cincari
Podela je izvršena na osnovu toga čime su se primarno pripadnici konkretne grupacije Vlaha bavili.
Tako su Cincari bili zanatlije, odnosno trgovci, dok su se zemljoradnjom bavili Carani i uglavnom živeli u ravničarskim predelima. Takozvani Brđani su Ungurjani, a oni su se uglavnom bavili stočarstvom.
Vlaški jezik
Kroz porodičnu tradiciju su se sa kolena na koleno prenosili brojni vlaški termini, tako da jezik ovog starosedelačkog naroda Balkana nije izumro.
Smatra se jedinstvenom mešavinom srpskog, grčkog i bugarskog, kao i rumunskog jezika, a sa latinskom gramatičkom osnovom.
Posebno je interesantan podatak da je grad Voskopoje, a koji se nalazi na području današnje Albanije bio naseljen Vlasima. Upravo u njemu je krajem 18 – og veka živelo oko 60 000 Vlaha, a izuzev štamparije, odnosno akademije, u vlaškom gradu Moskopolje, kako je nazivan, su postojale čak 22 crkve. Sve do 1788. godine su u ovom gradu objavljivanje knjige na vlaškom jeziku, a prvenstveno bukvar, gramatika i rečnici.
Krajem 18 – og veka je grad Voskopoje gotovo u potpunosti uništen, ali uprkos tome je Vlaška zajednica uspela da sve do sredine 19 – og veka očuva i svoje crkve i škole. Nažalost, sa dolaskom komunizma na ovo područje su sve ustanove, u kojima je primarni jezik bio vlaški, bile zatvorene.
Koje veroispovesti su Vlasi?
Iako ih mnogi svojataju, Vlasi su uspeli donekle da sačuvaju svoj nacionalni identitet. Ipak, to ne rade naročito javno, već uspevaju da u svojim zajednicama održe nacionalnu svest koliko god je to moguće, istovremeno poštujući i narod zemlje koju naseljavaju.
Vlasi su u većini slučajeva pravoslavci, a prema nekim istraživanjima, koja nisu naučno potkrepljena, Sveti Đorđe koga proslavljaju svi hrišćani je poreklom bio Vlah. Naime, autor knjige Vlasi kroz vekove, Branislav – Bata Paunović je naveo podatak da je vojnik rimske legije po imenu Đorđe, u neposrednoj blizini današnjeg grada Golupca u Srbiji uspeo da ubije aždaju, te je posle toga proglašen svecem. A sve to potkrepljuje činjenicom da je drevni običaji Vlaha, u vidu prinošenja jaganjaca kao žrtve svecima i danas zastupljen baš kada se proslavlja spomen na ovog sveca, 6. maja po kalendaru Srpske pravoslavne crkve.
Poznati Vlasi
Bez obzira da li je on zaista bio Vlah ili ne, činjenica je da su mnogi svetski poznati ljudi upravo vlaškog porekla.
A među njima treba izdvojiti Branislava Nušića, Rigu od Fere i Sotiriosa Bulgarija, koji je osnivač porodice u svetu poznate primarno po izradi nakita.
Vlasi su i Taško Načić, Toma Fila i Majka Tereza, zatim Koča Popović, Petar Ičko i Toše Proeski.
Operski pevač poznat u Srbiji, Oliver Njego je takođe vlaškog porekla, ali i dva brata, Janaki i Milton Manaki, koji su u grčkom gradu Janjina krajem 19. veka otvorili prvi fotografski atelje, a kasnije su i u Bitolju otvorili prvi bioskop.
Smatra se i da je Hajduk Veljko imao vlaško poreklo, te postoje čak podaci da je i Miloš Obilić takođe bio Vlah.
Zanimljivosti o Vlasima
1. Često se može čuti da Vlahe, odnosno Vlahinje ili Vlajne, treba izbegavati zato što se bave magijom.
Međutim, ako ste upoznati sa kulturom i tradicijom ovog naroda, onda bi trebalo da znate da među Vlasima vlada običaj da poštuju različite rituale za mnoge značajne događaje.
Ipak, neretko se navodi da je vlaška magija ili najjača na prostoru Srbije ili da je to puko praznoverje. Obično se vezuje za područje Homoljskih planina, a prema tradiciji se vlaška magija prenosi po ženskoj liniji. U vezi sa njom se najčešće pominju ljubavne čini, a mi se ovom prilikom time nećemo baviti, već ćemo svakom čitaocu prepustiti na volju da li će verovati u priču o vlaškoj magiji ili ne.
2. U dokumentu koji datira od 5. oktobra 1630. godine, a koji je nazvan Vlaški statut je tadašnji car Svetog Rimskog carstva, Ferdinand II Štajerski, definisao prava Vlaha na području Vojne krajine. Napominjemo da su tada kao Vlasi primarno bili okarakterisani pripadnici pravoslavnih zajednica, a najpre Srbi.
3. Pojam Vlasi se najpre odnosio na romanizovani stanovništvo, koje se bavilo stočarstvom, pa se često pojam Vlah vezivao za stočare.
4. Brojni toponimi na području Balkana beleže prisustvo Vlaha, pa tako nadomak Mladenovca, koji se nalazi u blizini Beograda, postoji Vlaško polje.
A na području opštine Žabari u Braničevskom okrugu se nalazi naselje koje nosi naziv Vlaški Do. Takođe, Vlaški Do je i naselje, koje se nalazi u Podunavskom okrugu, a na području opštine Smederevska Palanka.
5. U Hilandarskoj povelji iz 1198. godine je srpski despot Stefan Nemanja naveo da je 170 Vlaha tada pomoglo i prihvatilo obavezu da izdržava srpski manastir Hilandar na Svetoj Gori.
6. Na severnom zidu srpskog srednjevekovnog manastira Žiča se nalaze uklesana imena 218 Vlaha. A postoji podatak da je to naložio Stefan Prvovenčani da bude uklesano 1219. godine. U pitanju su imena Vlaha koji su se obavezali da će izdržavati pomenuti manastir.
7. Kneževinu Vlašku su 1330. godine osnovali Vlasi sa područja današnje Srbije, koji su preko Dunava, a nakon propasti Bugarskog – vlaškog carstva emigrirali na područje današnje Rumunije i Moldavije.
8. Postoje podaci da je turska vlast poštovala prava Vlaha, te je zabeleženo da su oni najmanji mogući porez u to doba plaćali, kao i da turski vojnici nisu smeli da ih ubijaju, a ni da diraju žene Vlaha.
Možda zvuči čudno, ali postoji vrlo opravdan razlog tome.
Naime, upravo su Vlasi u to doba čuvali i gajili ovce, a koje su Turci svakako koristili u ishrani.
Kako su Srbi u to doba gajili svinje, nadajući se da neće morati da ih daju Turcima, primetili su da Vlasi imaju mnogo veće privilegije u odnosu na njih. Zato su se dosetili da počnu da se izjašnjavaju kao Vlasi, pa je nakon 1389. godine broj Vlaha znatno porastao, te se dogodilo da nedugo nakon toga Turci i ukinu veća prava tom autohtonom stanovništvu. A sve to je rezultiralo pobunom Vlaha, te nešto intenzivnijim iseljavanjem.
9. Turski sultan Sulejman Veličanstveni je nakon osvajanja Beograda, odnosno Ugarske u prvoj polovini 16 – og veka upravo pripadnicima vlaških plemena ponudio da dobiju određene olakšice vezano za plaćanje poreza. Za uzvrat je od njih tražio da nasele područje Erdelja i Banata.
Postoje informacije da su se tada brojne vlaške porodice iz naših krajeva preselile na područje Transilvanije, gde su osnovale prvo sela, a posle toga i gradove.
10. Kako je usledila Velika seoba naroda, dogodilo se da Vlasi iz područja Transilvanije potraže ponovo svoje domove na području Srbije.
Kada je 21. jula 1718. godine potpisan Požarevački mir između Osmanskog carstva, odnosno Venecije i Austrije, na područje gde su bili prethodno naseljeni Vlasi se doseljavaju kolonisti iz Mađarske, Češke i Hrvatske, kao i Nemačke. Formira se Vojna krajina za borbu protiv Turaka.
11. Često se može čuti da Rumuni prisvajaju Vlahe kao svoje, te da nastoje da ih asimiluju. Čak postoji podatak da je na Berlinskom kongresu 1878. godine Rumunija zahtevala da Vlasi, koji naseljavaju području Srbije, budu proglašeni rumunskom nacionalnom manjinom. Na tom kongresu je Srbija zvanično priznata kao samostalna država, pa je prihvaćen i taj uslov.
12. Gospodin Dragan Andrejević je na svom SAJTU jasno opisao ko su Vlasi:
Mi nismo Rumuni! Mi smo najstariji autohtoni narod na ovim prostorima! Mi smo Vlasi! Naš jezik je vlaški. A naša jedina domovina i matica u kojoj smo nastali i opstali je Srbija!
13. U Grockoj postoji Cincarska kuća, koja se nalazi u ulici 17. oktobra broj devet. Stambeni objekat, koji je danas Kulturno dobro od velikog značaja je izgrađen tokom prve polovine 19 – og veka.
14. Srpski jezik je službeni jezik vlaške zajednice i Nacionalnog saveta Vlaha u Srbiji, mada skoro svi Vlasi govore i vlaškim jezikom.
15. Žmare je tradicionalno jelo Vlaha, a danas se može pročitati da je u pitanju recept čija se starost procenjuje na oko 300 godina.
U Registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije je ovo jelo, koje se priprema od ovčijeg mesa, kukuruznog brašna i praziluka, uvršteno 2017. godine.
16. Bufani su zasebna grupa Vlaha, koji su naseljeni na području grada Majdanpeka.
17. U istočnom delu Srbije, a nadomak mesta Tutin živi posebna etnografska grupa Vlaha, poznata pod nazivom Munćani.
18. Na području Srbije živi zvanično 30 5330 Vlaha, prema informacijama iz popisa stanovništva, koje je sprovedeno 2011. godine.
19. Za razliku od Srba, koji pomen prirađuju samo za pokojnike, Vlasi imaju specifičnu vrstu pomena za žive.
Naime, takozvana pomana je podrazumevala specifičnu glazbu, odnosno hranu i piće, a što su primarno Istočni Vlasi primenjivali. Obično se ranije sve to ostavljalo na mestu, na kome je osoba preminula, a postoji i vrsta pomane pod nazivom saranda. Tada se priprema veliki broj hlebova, koji se sa godinama povećavaju, a prema obrednim ritualima. Od sela do sela se razlikuje glavni hleb, koji se slobodna prevodi kao Zakon, a obično ostali hlebovi služe kako bi predstavili različita mitološka, božanska i demonska bića. Glavna božanstva koja se prikazuju na taj način su Mesec, Sunce i Mars, te se priprema i hleb koji se daruje Bogu i Bogorodici, zatim svetom Petru, pa stražaru Rajskih vrata i drugima.
20. Za Božić Vlasi pripremaju obredne hlebove, koji podsećaju na slavski kolač kod Srba.
21. Često se porodična slava Vlaha naziva Praznik i u većini porodica se obeležava tri dana.
22. Vlaški pogrebni običaji su slični kao i kod Srba, pa se takozvana pomana, odnosno pomen daje prvo na dan sahrane, zatim prve subote nakon smrti, a potom i za 40 dana, pola godine i godinu dana.
Sve do sedme godine se daje godišnja pomana, a posle toga takozvana velika pomana. Za prvu godišnjicu nakon smrti pokojnika se u mnogim vlaškim selima pokojniku šalje odelo, krevet i lavor, kao i ostale potrepštine.
23. U svojoj knjizi Vlasi kroz vekove je gospodin Branislav – Bata Paunović naveo:
Vlasi nisu Rimljani, niti Grci, a ni Turci, dok Slovenima ponajmanje mogu pripadati. Vlasi su potomci Ilira, koji su prostor Srbije naseljavali još u kameno doba.